خشکسالی بزرگ، تهدیدی امنیتی برای کلیت حیات ایران است.
زمروز: خشکسالی های پیاپی در ۲۰ سال گذشته و مدیریت ناشایست و ناکارآمد آب، سبب کاهشی شدید در سطح منابع آب زیرزمینی و تقریبا همه دشتهای آبی کشور شده و با شدتی روزافزون آن را خالی‌تر از هر زمانی کرده است.
در دو سال گذشته تقریبا در سراسر کشور بارندگیهای بسیار مناسبی وجود داشت. این اندازه از بارش میتوانست دستاورد خوبی برای منابع آبی کشور، و سبب گذار از خشکسالی و ورود به وضعیتی بسیار خوب و غنی از نظر آبی باشد. اما متاسفانه مدیریت غیرمتخصص و ناتوان در حوزه آب و آبخیزداری کشور نه تنها سبب اتلاف سرمایه های عظیم آبی شد، که کشتار بسیاری از مردم و خسارتهای مالی و جانی بسیاری را به مردم تحمیل نمود.
این میزان از بارش میتوانست سالی بدون نگرانی از تامین آب را نوید دهد.
متاسفانه بنا بر گزارشهای متعدد، «سال آبی» که به فاصله زمانی مهر ماه هر سال تا پایان شهریور ماه سال بعد گفته و پیش‌بینی بارش و خشکسالی در این بازه زمانی انجام می‌شود، خبر از کاهش ۳۰ درصدی بارش میدهد.
استان خراسان رضوی در این میان ۶۸ درصد کاهش بارندگی را تجربه کرده که ظرف پنج دهه اخیر کم‌سابقه است.
همچنین گفته شده است که حجم آب ذخیره دریاچه پشت سدهای فعال در خراسان رضوی امسال نسبت به پارسال ۲۲ درصد افت کرده است. هم‌اینک ۴۲ درصد ظرفیت ذخیر پشت سدهای این استان آب دارد در حالی که در مدت مشابه پارسال این میزان ۶۰ درصد بود.
آمار و گزارشها نشان میدهد که تابستان امسال تعدادی از شهرها و روستاهای خراسان رضوی تنش آبی جدی ای را پیش رو خواهند داشت.
رییس سازمان هواشناسی خراسان رضوی می‌گوید: واقعیتی کم‌سابقه و ناخوشایند نشان میدهد حجم بارندگی ظرف کمتر از ۴۵ روز امسال در این استان به میزان ۶۸ درصد نسبت به مدت مشابه پارسال کمتر شده است.
بنا به گزارش ایرنا، محسن عراقی‌زاده در گفتگو با خبرنگار این خبرگزاری پیرامون وضعیت بارندگی و تاثیر آن بر خشکسالی سال ۱۴۰۰ گفت: «شواهد حکایت از سپری شدن شش ماه پربارش دارد که البته همان هم در مقایسه با حجم بارش دوره بلندمدت ۳۰ درصد کمتر شده است.»
عراقی زاده به ارزیابی وضعیت بارش و خشکسالی در قالب «سال آبی» یعنی دوره زمانی مهر ماه هر سال تا پایان شهریور ماه سال بعد، آن هم به صورت ماهانه، فصلی و یا روزانه اشاره و بیان کرد: شواهد آماری در چارچوب این شیوه ارزیابی نشان میدهد که امسال آبی کشور از شش ماه پر بارش عبور کرده است.
رییس سازمان هواشناسی خراسان رضوی ادامه داد: حجم کاهش بارندگی امسال در خراسان رضوی پدیده‌ای کم‌سابقه ظرف نیم قرن اخیر است
همچنین، بنا به گفته حسین اسماعیلیان، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی، کاهش زیاد بارندگی که ظرف نیم قرن اخیر در این استان کم‌سابقه است باعث شده تنها ۴۲ درصد ظرفیت پشت سدهای خراسان رضوی آب داشته باشد. در حالیکه ظرف مدت مشابه پارسال ۶۰ درصد حجم دریاچه‌های پشت سدهای خراسان رضوی پرآب بود.
بنا به گفته این مقام مسئول، شماری از شهرها و روستاهای استان خراسان رضوی از هم‌اکنون به پیشواز تنش آبی تابستان پیش رو رفته اند. و کاهش شدید حجم بارندگی ۳۰ شهر این استان را برای تابستان آتی با تنش کمی و کیفی آب آشامیدنی مواجه کرده است.
این تنش برای شهرهای «نیشابور، گلبهار، خواف، تربت‌جام، مشهدریزه و شاندیز» حادتر یعنی وضعیت قرمز کم‌آبی خواهد بود زیرا میزان مصرف آب در این شهرها بیشتر از حجم تولید این مایع حیاتی است.
وی ادامه داد: میزان مصرف و تولید آب در ۱۴ شهر نیز در نقطه سر به سر قرار دارد که جزو شهرهای نارنجی محسوب می شوند و ۱۰ شهر دیگر نیز با مشکل کیفی آب و بالا بودن املاح مواجه خواهند بود که مناطق زرد تلقی می شوند.
بنا بر این سخنان، در سال جاری به ویژه در مناطقی که آب مورد نیاز مشترکان از چشمه، قنات و چاه‌های دهان گشاد تامین می شود، مشکل جدی برای تامین آب وجود خواهد داشت.
همزمان با کاهش حجم بارندگی، وضعیت آب در روستاها حادتر از شهرها می‌باشد زیرا منابع تامین آب روستایی ناپایدار است. و تنش آب در روستاها حادتر از شهرهاست.
کاهش مصرف که در ایران همواره به عنوان یکی از مهمترین راهکارهای گذر از وضعیت کم‌آبی معرفی شده است، تنها یک «راهکار مقطعی برای گذار از بحران آب» است. که به خودی خود هیچ تاثیری در بهبود اوضاع بحرانی آب در کشور، ندارد.
بحران کم آبی و قطعی آب در دوران پاندمی ویروس کرونا می تواند تاثیر قابل ملاحظه‌ای در افزایش ابتلا و در نتیجه افزایش مرگ و میر شهروندان بگذارد.
اهمیت «آبخیزداری» که شامل فرایند تنظیم و اجرای اقدامات مناسب به منظور اداره منابع موجود در آبخیز، با کسب منافع، بدون آسیب رساندن به موجودیت این منابع است؛ در کشورهای پیشرو در حوزه مدیریت آب، جدی گرفته شده است.
علم آبخیزداری در اوایل قرن بیستم برای کسب دانش وآگاهی بیشتر درمورد دوره هیدرولوژیک وعملکرد آن، و در نتیجه افزایش جمعیت وفشار حاصله از آن به اراضی ومنابع آب، و همچنین به دلیل افزایش بیش از حد مصرف آب که ناشی از پیشرفت فن آوری وبالا رفتن سطح زندگی مردم بوده است؛ که سبب بروز مشکلات جدید وپیچیده مرتبط باآب از جمله: مشکل وجود مناطق سیل گیر, ایجاد آلودگی
آب, سکونت در مناطق خشک و… ایجاد شد.
مدیران امور برنامه ریزی در کشورهای با نمونه های موفق, به این نتیجه ارزشمند رسیدند که آبخیز میتواند به عنوان بهترین واحد طبیعی برای اداره منابع طبیعی محسوب شود.
هدف از آبخیزداری نیز مدیریت منابع آبخیز و تحت کنترل درآوردن عملیات کشاورزی، دامپروری، ساختمان سازی، راهسازی، قطع درختان وبه طور کلی هرگونه عمل مفید و مضر، مثبت و منفی، ارزیابی این اعمال و توجه به وضعیت آبخیز براساس خصوصیات زمین شناسی، خاک شناسی، هیدرولوژی، پوشش گیاهی، اقلیم شناسی، وارائه رهنمودها وپیشنهادها جهت اجرا و مدیریت صحیح در مورد همه عوامل طبیعی وزیستی هر اکوسیستم در واحدهای طبیعی خاص واعمال مدیریت بر روی عواملی که در توزیع آب وکیفیت هیدرولوژیکی تاثیر دارند،است. تا به صورت مطلوب وعلمی, خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ گردد.
پروژه آبخیزداری نیازمند مطالعات مستقل است که هر کدام از این مطالعات کارشناس و یا کارشناسان مربوط به خودش را میخواهد.
مطالعات فیزیوگرافی، مطالعات هواشناسی، مطالعات هیدرولوژی، مطالعات خاک شناسی، مطالعات زمین شناسی، مطالعات فرسایش و رسوب، مطالعات پوششهای گیاهی، مطالعات اقتصادی، مطالعات کشاورزی واجتماعی، عملیات بیولوژیک، عملیات مکانیکی، و … مجموعه ای از اقدامات کارشناسانه و علمی است که با هدف هدایت، کنترل و مدیریت منابع انجام می شود.
متاسفانه مسوولان حوزه آب در ایران، این حجم از اتلاف آب و خسارات وارده به مردم را با استدلالهای سطحی، و غیرتخصصی توجیه میکنند. و ادعا میکنند که بارشهای سطحی و رگباری فقط باعث افزایش ذخیره آب پشت سدها می شود و تاثیری ماندگار بر حجم آب سفره‌های زیرزمینی ندارد.
حال آنکه در بسیاری از نمونه های موفق در حوزه آب، همچون اسراییل، بحث مدیریت، کنترل و هدایت آب به شیوه ای تخصصی پیگیری می شود. و توسط خبره ترین کارشناسان حوزه آب پیگیری و مدیریت می شود.
خشکسالی تهدیدی جدی برای حیات و امنیت ایران و شهروندان آن است. چنانچه پیشتر نیز کارشناسان هشدار داده اند، ایران در آینده ای نه چندان دور به سمت «جنگ داخلی برای دستیابی به آب»، به پیش می رود.
در این بین مدیریت رانتی و سیاسی در ایران، به جای مدیریت کارشناسانه و تخصص گرایی درگیر فساد و مدیریت باندی و جناحی هستند. شاید بتوان به جرات ادعا کرد که در بحران خشکسالی ایران، بیشترین آسیب را نه الگوی مصرف آب شرب شهروندان، که مدیریت ناتوان مصرف آب مقصر است. فساد، باندبازی ها و مدیریت های غیرتخصصی و جناحی سبب شده است تا کشوری که از کم آب ترین کشورهای جهان است، به جای مدیریت و برنامه ریزی برای حفاظت، توسعه، بهره‌برداری، برنامه‌ریزی و مدیریت آب در همه ابعاد آن به صورت پایدار و به نفع تمام استان‌ها و نواحی مختلف ایران، به کشاورزی غیراصولی و صادرات محصولات کشاورزی روی بیاورد. که بزرگترین آسیب ها را به منابع آبی کشور، و در نتیجه به حیات کلی ایران وارد کرده است.
نویسنده: م. ه
زمروز 